Həzrət Qaimin (ə.f.) dördüncü xass naibi olan Əli ibn Muhəmməd Səmərinin vəfatından sonra o həzrət üçün Allahın təyin etdiyi vaxta qədər insanlardan gizlində olacağı “Qeybəti-kubra” – “Böyük Qeybət” adlanan dövr başlamışdır. Bəs görəsən İmamın (ə.f.) qeybə çəkilməsinin səbəbi nədir? Qeybə çəkilmənin nə kimi səbəb və hikmətləri vardır?
Qeybətin əsas səbəbi bizlərə məlum deyil.
Bəzi alimlərimizin nəzərinə əsasən İmam Zamanın (Allah zühurunu tezləşdirsin) qeybə çəkilməsinin əsl səbəbi bizlərə məlum deyil. Lakin əsas səbəbin məlum olmaması qeybəti inkar etməyin doğru olduğu və ya onun qeybə çəkilməsində heç bir məsləhətin olmaması mənasına da gəlmir. Bu baxımdan qeybətin səbəbinin gizliliyi Allah təalanın hikmət səbəbi ilə gördüyü digər işlərlə eynidir. Allah təalanın gördüyü işlərdən bəzilərinin və hətta bir çoxunun hikməti biz bəndələrə məlum deyil. Lakin bu heç kəsə bu işlərdə hansısa məsləhət və hikmətin olduğunu inkar etməyə bir əsas vermədiyi kimi Allahın höccəti olan Qaimin (ə.f.) də qeybə çəkilməsində hikmətin olmasını inkar etməyə əsas vermir.
İnsan ağıl və dərki zəyif olan məxluqdur. Beləki bizlər bir çox məsələlərdə, o cümlədən Allah təbarək və təalanın istər yaradılış, istərsə də dini məsələlərdəki hökmlərinin bir çoxunda olan faydaları dərk etməkdən acizik. Necə ki, İmam Sadiqdən (əleyhis-səlam) nəql edilən bir hədisdə də bu mətləbə işarə edilir:
يَا ابْنَ آدَمَ لَوْ أَكَلَ قَلْبَكَ طَائِرٌ لَمْ يُشْبِعْهُ وَ بَصَرُكَ لَوْ وُضِعَ عَلَيْهِ خَرْقُ إِبْرَةٍ لَغَطَّاهُ تُرِيدُ أَنْ تَعْرِفَ بِهِمَا مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ إِنْ كُنْتَ صَادِقاً فَهَذِهِ الشَّمْسُ خَلْقٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ فَإِنْ قَدَرْتَ أَنْ تَمْلَأَ عَيْنَيْكَ مِنْهَا فَهُوَ كَمَا تَقُولُ.
“Ey Adəm övlad, əgər sənin qəlbini bir quş yesə, onunla doymaz. Əgər gözünə iynənin ucu qoyularsa, heç bir şey görməz . Bununla belə göylərin və yerin mələkutunu bilmək istəyirsən?! Əgər doğru söyləyirsənsə, budur, Allahın yaratdıqlarından bir məxluq olan günəş. Əgər gözünü onunla doldura bilirsənsə, o zaman iddia etdiyin kimidir.”[1]
Xatəmul-ənbiya həzrət Muhəmməd (sallallahu əleyhi və alihi və səlləm) və onun Əhli-beytinin məsum imamları (əleyhimus-səlam) bizlərə qeybətin baş verməsi barədə məlumat verdiyi, qəti olan hədislər buna dəlalət etdiyi, əvvəlki ümmətlərdə də qeyblər baş verdiyi halda artıq əsli səbəb bizə məlum olmasa belə qeybəti inkar edə bilmərik.
Qeybətin əsas səbəbi barədə nəql edilən bir hədisdə İmam Sadiq (ə) buyurur:
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيِّ قَالَ سَمِعْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع يَقُولُ إِنَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَيْبَةً لَا بُدَّ مِنْهَا يَرْتَابُ فِيهَا كُلُّ مُبْطِلٍ فَقُلْتُ وَ لِمَ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ لِأَمْرٍ لَمْ يُؤْذَنْ لَنَا فِي كَشْفِهِ لَكُمْ قُلْتُ فَمَا وَجْهُ الْحِكْمَةِ فِي غَيْبَتِهِ قَالَ وَجْهُ الْحِكْمَةِ فِي غَيْبَتِهِ وَجْهُ الْحِكْمَةِ فِي غَيْبَاتِ مَنْ تَقَدَّمَهُ مِنْ حُجَجِ اللَّهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ إِنَّ وَجْهَ الْحِكْمَةِ فِي ذَلِكَ لَا يَنْكَشِفُ إِلَّا بَعْدَ ظُهُورِهِ كَمَا لَمْ يَنْكَشِفْ وَجْهُ الْحِكْمَةِ فِيمَا أَتَاهُ الْخَضِرُ ع مِنْ خَرْقِ السَّفِينَةِ وَ قَتْلِ الْغُلَامِ وَ إِقَامَةِ الْجِدَارِ لِمُوسَى ع إِلَى وَقْتِ افْتِرَاقِهِمَا يَا ابْنَ الْفَضْلِ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ أَمْرٌ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَى وَ سِرٌّ مِنْ سِرِّ اللَّهِ وَ غَيْبٌ مِنْ غَيْبِ اللَّهِ وَ مَتَى عَلِمْنَا أَنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَكِيمٌ صَدَّقْنَا بِأَنَّ أَفْعَالَهُ كُلَّهَا حِكْمَةٌ وَ إِنْ كَانَ وَجْهُهَا غَيْرَ مُنْكَشِفٍ.
“Abdullah ibn Fəzl əl-Haşimi dedi: İmam Sadiq (ə)-ın belə buyurduğunu eşitdim: “Bu işin sahibi üçün labüd olan bir qeybət vardır. Batilə uyan hər bir şəxs o zaman şəkkə düşər.” Dedim: “Sənə fəda olum, nəyə görə (bu qeybət baş verəcək) ?” İmam (ə) buyurdu: “Elə bir işə görə ki, onu sizə bəyan etməyə bizə icazə verilməyib.” Dedi: “Bəs onun qeybətinin hikməti nədir?” İmam (ə) buyurdu: “Həqiqətən də onun qeybətinin hikməti Allah təalanın zikr etdiyi, ondan (ə.f.) öncə gələn höccətlərinin qeybətlərində olan hikmətdir. Onun qeybətinin hikməti yalnız zühurundan sonra zahir olar. Necə ki, Xızrın (ə) gəmini deşməsində, cavan uşağı öldürməsində və divarı düzəltməsindəki hikmət Musa (ə) üçün yalnız onların ayrılıq vaxtında aydın oldu. Ey Fəzlin oğlu, həqiqətən də bu iş Allahın işlərindən olan bir iş, Allahın sirrindən olan bir sirr, Allahın qeybindən olan bir qeybdir. Allahın hikmət sahibi olmasını bildiyimiz zaman onun bütün işlərinin hikmətli olmasını təsdiq etdik. Hətta hikməti bizə aydın olmasa belə.”[ii]
İmamdan (ə) nəql edilən hədisdə də qeyd edildiyi kimi, Allah təalanın hikmət sahibi olması sabit edildikdən sonra onun bütün işlərində müəyyən məqsəd və hikmətin olduğunu bizlərə aydın olur. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi qəti dəlillər bizlərə bu işin baş verəcəyini bildirdiyi üçün qeybin baş verməsi, İmam Zaman ağanın (ə.f.) mövcud olması dinin zəruri məsələlərindəndir. Allahın da hikmət sahibi olduğunu bildiyimiz üçün səbəb bizə aydın olmadığı halda belə burada ilahi hikmətin olduğuna hökm edirik.
“Kəmalud-din”-də nəql olunub, İmam Zaman ağaya (Allah zühurun tezləşdirsin) nisbət verilən bir məktubda İmam (ə.f.) buyurur:
امَّا عِلَّةُ مَا وَقَعَ مِنَ الْغَيْبَةِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْياءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ
“...Qeybətin baş verməsinin səbəbinə gəlincə, Allah buyurur: "Ey iman gətirənlər, sizə agah olunca xoşunuza gəlməyəcək şeylər haqqında soruşmayın”[iii]...”[iv]
İmam (ə.f.) ondan soruşulan suala cavab verməyib Maidə surəsindəki ayəni qeyd edir. Burdan da aydın olan budur ki, bu işin həqiqi səbəbinin bizlərdən gizli qalmasında müəyyən hikmətlər mövcuddur.
Ümumiyyətlə istər Peyğəmbər (s), istərsə də pak Əhli-beyt (ə) imamları bəzən müəyyyən məsələləri sual verən şəxslərə bəyan etməməyi daha münasib bilmişlər. Əllamə Məclisi “Biharul-ənvar”-da təfviz mövzusuna toxunarkən təvfizin bəzi mənalarının qadağan olunduğunu, bunlardan bəzisinə etiqad etməyin qadağan olması və bəzisinin isə sabit-doğru olmasını bildirərək deyir:
“Dördüncü (Əhli-beytin (ə)) məsləhət bilmələrinə əsasən elm və hökmləri bəyan etmələrində təvfizdir. Bu insanların əqli (dərk) səviyyəsinə görə və ya təqiyyəyə görə baş verir. İnsanların bəzilərinə vaqei-həqiqi hökmlərlə fətva verir, bəzilərinə isə təqiyyə ilə fətva verirlər. Ayələrin təfsir və təvillərini, dini məarifin bəyanını hər bir soruşanın dərkinə, ağıl səviyyəsinə uyqun bildirirlər. Onlar (məsələləri) bəyan etməkdə və yaxud sükut etməkdə ixtiyar sahibidirlər. Necə ki, çoxlu hədislərdə rəvayət edilmişdir ki, “Sizlərin (vəzifəniz) soruşmaqdır. Lakin bizlərə (bütün soruşulana) cavab vermək vacib deyildir.”[v]
Necə ki, bir çox şəri məsələlərin həqiqi səbəbləri bizlərə aydın deyil. Biz sadəcə Peyğəmbərin (s) və İmamların (ə) bu işlərdən çəkindirməsinə görə onları haram bilib uzaq dururuq.
İnsanların dərk etməməsi səbəbi ilə məsələnin bəyan olunmaması da iki cür ola bilər. Bəzən sırf sual verən şəxsin əqli səviyyəsinə görə İmam (ə) məsələni bəyan etməz, bəzən isə ümumən insanlara müəyyən səbəblərə görə məsələni bəyan etməzlər. Qeybin səbəbi məsələsindəki kimi.
Ələmul-Huda ləqəbi ilə məşhur Seyyid Mürtəza da özünün “əl-Məqnə” əsərində deyir ki, biz imaməti Həzrət Qaim (ə.f.) barəsində sabit edib onun məsumluğunu bildikdə onun qeybətinin mütləq bunu tələb edən bir səbəbə görə baş verdiyini anlayırıq. Bu səbəb bizə müəyyən olmasa belə. Bunu bilmək bizə vacib deyil.[vi]
Çünki bu məsələdə səbəbi bilməmək imamətin batilliyi, İmam Məhdinin (ə.f.) mövcud olmaması və s. mənalara gəlmir. Heç bir müxalif bu məsələni bizim əleyhimizə dəlil olaraq da gətirə bilməz. Buna görə də səbəbi bilib-bilməmək arasında elə də mühüm bir fərq yoxdur.
عَنْ سَدِيرٍفي حديث عن أَبي عَبْدِ اللَّهِ ع انه قال :إِنَ إِخْوَةَ يُوسُفَ كَانُوا أَسْبَاطاً أَوْلَادَ أَنْبِيَاءَ تَاجَرُوا يُوسُفَ وَ بَايَعُوهُ وَ هُمْ إِخْوَتُهُ وَ هُوَ أَخُوهُمْ فَلَمْ يَعْرِفُوهُ حَتَّى قَالَ لَهُمْ أَنَا يُوسُفُ فَمَا تُنْكِرُ هَذِهِ الْأُمَّةُ أَنْ يَكُونَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي وَقْتٍ مِنَ الْأَوْقَاتِ يُرِيدُ أَنْ يَسْتُرَ حُجَّتَهُ لَقَدْ كَانَ يُوسُفُ ع إِلَيْهِ مُلْكُ مِصْرَ وَ كَانَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ وَالِدِهِ مَسِيرَةُ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ يَوْماً فَلَوْ أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يُعَرِّفَهُ مَكَانَهُ لَقَدَرَ عَلَى ذَلِكَ وَ اللَّهِ لَقَدْ سَارَ يَعْقُوبُ وَ وُلْدُهُ عِنْدَ الْبِشَارَةِ مَسِيرَةَ تِسْعَةِ أَيَّامٍ مِنْ بَدْوِهِمْ إِلَى مِصْرَ فَمَا تُنْكِرُ هَذِهِ الْأُمَّةُ أَنْ يَكُونَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَفْعَلُ بِحُجَّتِهِ مَا فَعَلَ بِيُوسُفَ أَنْ يَكُونَ يَسِيرُ فِي أَسْوَاقِهِمْ وَ يَطَأُ بُسُطَهُمْ وَ هُمْ لَا يَعْرِفُونَهُ حَتَّى يَأْذَنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يُعَرِّفَهُمْ بِنَفْسِهِ كَمَا أَذِنَ لِيُوسُفَ حَتَّى قَالَ لَهُمْ هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ وَ أَخِيهِ إِذْ أَنْتُمْ جاهِلُونَ قالُوا أَ إِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ قالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هذا أَخِي
“Sədirdən nəql edilən bir hədisdə İmam Sadiqdən (ə) rəvayət edir ki , İmam (ə) belə buyurdu: “ Həqiqətən də Yusifin qardaşları peyğəmbərlər övladı, nəvələri idilər. Onlar Yusifin qardaşları, Yusif onların qardaşı olduğu halda onu al-ver etdilər və satdılar. Onu Yusif “Mən sizin qardaşınızam” deyənədək tanımadılar. Elə isə niyə bu ümmət Allahın bir zaman öz höccətini (İmam Məhdini ə.f.) gizlətmək istəməsini inkar edir? Yusif Misir mülkünə sahib idi və onunla atası arasında on səkkiz günlük yol var idi. Əgər Allah ona ( atasına) onun yerini bildirmək istəsə idi, belə də edərdi. And olsun Allaha ki, Yaqub və övladları müjdəli xəbər zamanı öz çöllərindən Misirə doqquz gün yol getdilər. Bəs bu camaat Allahın Yusifə etdiyini öz höccətinə də edə biləcəyini, (bu işin sahibinin) onların küçə-bazarlarında gəzməsini, büsatlarına ayaq basmasını və nəhayət Allahın Yusifə icazə verib:“Sizin nadanlığınız dövründə Yusifə və qardaşına nələr etdiyiniz yadınızdadırmı?' Onlar dedilər: 'Yoxsa sən özün Yusifsən?' O dedi: 'Mən Yusifəm, bu da qardaşımdır”[vii] dediyi kimi Qaimə (ə.f.) də özünü tanıtdırmağı icazə verən zamana qədər onların onu tanımamasını necə inkar edə bilərlər?”[viii]
İmam Sadiqin (ə) də buyurduğu kimi, əgər bu qeyb Həzrət Yusif (ə) üçün baş veribsə nə üçün İmam Zaman (ə.f.) üçün baş verməsin? Üstəlik bu sadəcə o və Həzrət Xızrın (ə) həyatında yox, Həzrət Musa (ə), Yunis (ə) və s. şəxslərin həyatında da baş vermişdir. Elə isə Qaim (ə.f.) üçün baş verməsində də heç bir irad ola bilməz.
Şeyx Əli Hairi Yəzdi “İlzamun-Nasib” əsərində Seyyid ibn Tavus barədə bir hadisə nəql edir. Belə ki, Seyyid ibn Tavus Bağdadda bir şəxs ilə görüşür. Bu şəxs İmam Zamanın (ə.f.) varlığına və uzun ömürlülüyünə etiqad edən şəxslər haqqında pis danışır. Bu zaman Seyyid deyir:
“Ona dedim: Sən bilirsən ki, əgər bu gün bir şəxs çıxıb desə ki, o, suyun üzərində gəzə bilir bütün şəhər camaatı ona baxmaq üçün toplaşacaq. Əgər suyun üzərində gəzsə və insanlar da bunu görsələr o zaman ondan təəccüblənəcəklər. Əgər ikinci gün başqa bir şəxs çıxsa və desə ki, “mən də suyun üzərində gəzə bilirəm” və insanlar da onun su üzərində gəzməyini müşahidə etsələr onlar birinci şəxsə təəccübləndiklərindən daha az təəccüblənəcəklər.
Üçüncü gün başqa bir şəxs çıxsa və eyni iddianı edərsə yəqin ki, əvvəlki iki şəxsi görənlərdən çox az bir qismi ona baxmaq üçün toplaşar. Suyun üzərində gəzərsə insanların təəccübü tamamilə aradan gedər. Əgər dördüncü şəxs gəlib desə ki, mən də əvvəlki üç şəxs kimi suyun üzərində gəzə bilirəm, əvvəl üç şəxsi görən insanlar toplaşıb onu müşahidə etsələr və əvvəlki birinci, ikinci və üçüncü şəxsə təəccübləndiklərindən daha çox təəccüblənsələr bu zaman ağıl sahibləri onların naqis düşüncələri barəsində heyrətə düşər.
Bu eyni ilə Məhdinin (Allah zühurunu tezləşdirsin) halı kimidir. Sizlər rəvayət edirsiz ki, İdris öz zamanından indiyədək diridir və səmadadır, Xızr diridir və Musanın (ə) zamanından və ya ondan da əvvəldən indiki zamana qədər mövcuddur. Həmçinin rəvayət etmisiz ki, İsa (ə) diridir, səmadadır və o, Məhdinin (ə.f.) zühur etdiyi zaman yerə qayıdacaq və ona iqtida edəcək. Bu üç şəxsin ömrü Məhdinin (ə.f.) ömründən də çox uzanmışdır. Necə olur ki, onlara təəccüb etmirsiniz, lakin Peyğəmbərin (sallallahu əleyhi və alih) nəslindən bir nəfərin onlar kimi olması sizi təəccübləndirir və Peyğəmbərin (s.a.a.s) möcüzələrinən biri olaraq onun nəslindən bir nəfərin bu zamanda adi haldan daha çox yaşamasını inkar edirsiniz?”[ix]
[1] “Kafi” c.1 s.93.
[ii] “Kəmalud-din” c.2 s.481-482.
[iii] Maidə surəsi, ayə 101.
[iv] “Kəmalud-din” c.2 s.483-485.
[v] “Biharul-ənvar” c.25 s.349-350.
[vi] “əl-Məqnə” s.41
[vii] Yusif surəsi, ayə 89-90.
[viii] “Kəmalud-din” c.2 s.341.
[ix] “İlzamun-nasib” c.1 s.386.
İmam Zamanın (ə.f.) qeybə çəkilməsindəki bir sıra məsləhət və faydalar
İmamın qeybətinin əsil səbəbinin bilinməməsi ilə birlikdə bu işdə bizə məlum olan bir çox məqsəd və məsləhətlər mövcuddur. Onlardan bir neçəsini qeyd edirik:
1. Bəndələrin imtahanı
Qeyb dövrünün mühüm faydalarından biri, bu dövr ərzində İmamın (ə.f.) qeybi ilə bəndələrin imtahan olunması, Allahın Peyğəmbərə (s.ə.a.s.) vəhy vasitəsi ilə bildirdiyi və onun çatdırdığı məsələlərə mərifətlərinin və imanlarının hansı səviyyədə olduğunun aydın olmasıdır. Allah təalanın bir çox işləri də bu hikmət əsasında baş vermişdir. Belə ki, insanların yaradılması, peyğəmbərlərin (ə) göndərilməsi, kitabların nazil edilməsi hamısı məhz bəndələrin imtahanı üçündür. Allah təala da Qurani-Kərimin bir çox ayəsində bu mətləbə işarə edir.
إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا
“Həqiqətən, biz insanı qarışıq bir nütfədən yaratdıq. Biz onu imtahana çəkəcəyik. Biz onu eşidən, görən yaratdıq.”[i]
الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ
“Əməl baxımından hansınızın daha yaxşı olduğunuzu sınamaq üçün ölümü və həyatı yaradan Odur. O, Qüdrətlidir, Bağışlayandır.”[ii]
أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ
“İnsanlar elə güman edirlər ki, təkcə: 'İman gətirdik!'– demələri ilə onlardan əl çəkiləcək və onlar imtahan edilməyəcəklər?”[iii]
Pak Əhli-beyt imamlarından (əleyhimus-səlam) nəql edilən hədislərə əsasən də qeyblə imtahan edilmə ən çətin imtahanlardandır və bu dövrdə dinində sabitqədəm olan şəxs sanki əlləri ilə tikan sıyıran şəxs kimidir.
عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص ذَاتَ يَوْمٍ وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ اللَّهُمَّ لَقِّنِي إِخْوَانِي مَرَّتَيْنِ فَقَالَ مَنْ حَوْلَهُ مِنْ أَصْحَابِهِ أَ مَا نَحْنُ إِخْوَانُكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ ص فَقَالَ لَا إِنَّكُمْ أَصْحَابِي وَ إِخْوَانِي قَوْمٌ مِنْ آخِرِ الزَّمَانِ آمَنُوا بِي وَ لَمْ يَرَوْنِي لَقَدْ عَرَّفَنِيهِمُ اللَّهُ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُخْرِجَهُمْ مِنْ أَصْلَابِ آبَائِهِمْ وَ أَرْحَامِ أُمَّهَاتِهِمْ لَأَحَدُهُمْ أَشَدُّ بَقِيَّةً عَلَى دِينِهِ مِنْ خَرْطِ الْقَتَادِ فِي اللَّيْلَةِ الظَّلْمَاءِ أَوْ كَالْقَابِضِ عَلَى جَمْرِ الْغَضَا أُولَئِكَ مَصَابِيحُ الدُّجَى يُنْجِيهِمُ اللَّهُ مِنْ كُلِّ فِتْنَةٍ غَبْرَاءَ مُظْلِمَةٍ.
“Əbu Bəsir İmam Baqirin (ə) belə buyurduğunu nəql edir: “Allah rəsulu (s) bir gün yanında səhabələri olduğu zaman iki dəfə dedi: “İlahi, məni qardaşlarımla görüşdür.” Onun yanında olan səhabələr dedilər: “Ey Allahın rəsulu, biz sənin qardaşların deyilikmi?” Peyğəmbər (s) buyurdu: “Xeyr. Siz mənim səhabələrimsiniz. Mənim qardaşlarım isə axirəz-zamanda olan, məni görmədikləri halda mənə iman gətirən bir qövmdür. Allah onları hələ atalarının sülblərindən və analarının rəhmlərindən çıxmamış mənə adları və atalarının adları ilə tanıtmışdır. Onlar (dində qalmanın) zülmət gecədə əllə tikanlı bir ağacın tikanlarını qoparmaqdan və ya “Ğəzanın” (böyük və kömürü uzun müddət sönməyən ağac növü) yanan kömürünü əllə tutmaqdan çətin olduğu bir vaxtda öz dinində möhkəm qalacaqlar. Onlar qaranlıqlardakı çıraqlardır. Allah onları hər bir zülmət fitnələrdən qurtarar.”[iv]
Peyğəmbərin (s.ə.a.s.) Allah tərəfindən gətirdiyi bütün qeybi məsələlərə inanmaq, onları təsdiq etmək və özünü bu barədə mükəlləf bilməkdə imtahan, xüsusi nəfsi tərbiyə, mənəvi aramlıq vardır. Bu imtahan həm əməli və həm də elmi və iman cəhətindəndir.
Qeyb dövründə çoxlu böyük fitnələr baş verir. İnsanlar bir sıra müsibətlər və imtahanlarla qarşılaşırlar ki, bunlar dini vəzifələrinin icrasında və bunun davamlı olmasında insana bir çox maneələr yaradır. Bu, imtahanın əməli cəhətidir.
İman və elmi cəhətindən imtahan olması isə aydındır. Belə ki, İmam Zamanın (Allah zühurunu tezləşdirsin) qeybə çəkilməsini təsdiq etmək qeybi bir məsələyə iman gətirməkdir. Buna isə imanı kamil olan, mərifəti çox olan və niyyəti xalis olan şəxsdən başqası iman gətirməz.
İnsanlar Allaha iman gətirmək, Peyğəmbərin (sallallahu əleyhi və alih) xəbər verdiyi məsələləri təsdiq edib bunların müqabilində təslim olmaq məsələsində imtahan olunur. Qeybi məsələlərdə bəndələrin imtahan olunması isə bəzən bir sıra məsələlərdən daha çətin olur. Belə ki, insanların bunlardan birini təsdiq etməsi digərinə nisbətdə daha çətin ola bilir. Bunlardan hazırki dövrümüzdə ən mühüm olanı Həzrət Qaimin (ə.f.) qeybdə olmasına iman gətirməkdir. Allah təala bu məsələdə sabit qalan şəxsləri “müttəqilər” olaraq vəsf edir. Quranda buyurur:
ذَٰلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ
“Bu, (haqqında) heç bir şəkk-şübhə olmayan, müttəqilərə doğru yol göstərən bir kitabdır. O kəslər ki, qeybə iman gətirir...”[v]
يَحْيَى بْنِ أَبِي الْقَاسِمِ قَالَ: سَأَلْتُ الصَّادِقَ ع عَنْ أَوَّلِ سُورَةِ الْبَقَرَةِ الم ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ وَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ مَنْ هُمُ الْمُتَّقُونَ وَ مَا الْمُرَادُ بِالْغَيْبِ قَالَ الْمُتَّقُونَ شِيعَةُ عَلِيٍّ وَ الْغَيْبُ هُوَ الْحُجَّةُ الْغَائِبُ ع.
“Yəha ibn Əbul-Qasim deyir: İmam Sadiqdən (ə) Bəqərə surəsinin ilk ayələrində “Bu, (haqqında) heç bir şəkk-şübhə olmayan, müttəqilərə doğru yol göstərən bir kitabdır. O kəslər ki, qeybə iman gətirir...” müttəqilərin kim olduğunu və qeybin nə məna ifadə etdiyini soruşdum. İmam (ə) buyurdu: “Müttəqilər Əlinin şiələri, qeyb isə gizlində olan Höccətdir (ə.f.)”.[vi]
عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ ع يَقُولُ وَ اللَّهِ لَتُمَيَّزُنَّ وَ اللَّهِ لَتُمَحَّصُنَّ وَ اللَّهِ لَتُغَرْبَلُنَّ كَمَا يُغَرْبَلُ الزُّؤَانُ مِنَ الْقَمْحِ.
“Əbu Bəsir İmam Baqirin (ə) belə buyurduğunu nəql edir:“And olsun Allaha ki, (mömin olanlarınız imanı zəyif olanlardan) seçiləcəksiniz. And olsun Allaha ki, sınanacaqsınız və Allaha and olsun ki, zərərli otlar buğdadan ələndiyi kimi ələnəcəksiniz.”[vii]
عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ قَالَ: لَتُمَحَّصُنَّ يَا شِيعَةَ آلِ مُحَمَّدٍ تَمْحِيصَ الْكُحْلِ فِي الْعَيْنِ وَ إِنَّ صَاحِبَ الْعَيْنِ يَدْرِي مَتَى يَقَعَ الْكُحْلُ فِي عَيْنِهِ وَ لَا يَعْلَمُ مَتَى يَخْرُجُ مِنْهَا وَ كَذَلِكَ يُصْبِحُ الرَّجُلُ عَلَى شَرِيعَةٍ مِنْ أَمْرِنَا وَ يُمْسِي وَ قَدْ خَرَجَ مِنْهَا وَ يُمْسِي عَلَى شَرِيعَةٍ مِنْ أَمْرِنَا وَ يُصْبِحُ وَ قَدْ خَرَجَ مِنْهَا.
“İmam Baqir (ə) buyurur: “Ey Muhəmməd ailəsinin (s) şiələri, gözdəki sürmətək təmizlənəcəksiniz. Necə ki, gözünə sürmə çəkən şəxs sürməni çəkdiyi vaxtı bilir, lakin nə vaxt təmizlənib aradan gedəcəyini bilmir. Habelə bir şəxs günün səhərini bizim işimiz üzrə (vilayətimizdə) olduğu halda açacaq, axşam isə ondan çıxmış olacaq. Yaxud gecəni bizim işimizdə olduğu halda keçirəcək, səhər isə ondan çıxmış olacaq.”[viii]
عَنْ مِهْزَمِ بْنِ أَبِي بُرْدَةَ الْأَسَدِيِّ وَ غَيْرِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ لَتُكْسَرُنَّ تَكَسُّرَ الزُّجَاجِ وَ إِنَّ الزُّجَاجَ لَيُعَادُ فَيَعُودُ كَمَا كَانَ وَ اللَّهِ لَتُكْسَرُنَّ تَكَسُّرَ الْفَخَّارِ فَإِنَّ الْفَخَّارَ لَيَتَكَسَّرُ فَلَا يَعُودُ كَمَا كَانَ وَ وَ اللَّهِ لَتُغَرْبَلُنَّ وَ وَ اللَّهِ لَتُمَيَّزُنَّ وَ وَ اللَّهِ لَتُمَحَّصُنَّ حَتَّى لَا يَبْقَى مِنْكُمْ إِلَّا الْأَقَلُّ وَ صَعَّرَ كَفَّهُ.
“Mihzəm ibn Əbu Burdə əl-Əsədi və başqa bir şəxs imam Sadiqin (ə) belə buyurduğunu nəql edir: “And olsun Allaha, sizlər şüşənin sındığı kimi sınacaqsınız. Həqiqətən də şüşə düzəldilir (düzəldilə bilir) və əvvəlki kimi olur. Allaha and olsun ki, saxsının sındığı kimi sınacaqsınız. O isə sındığı zaman əvvəlki halına qayıtmır. Allaha and olsun ki, siz ələnəcəksiniz. Allaha and olsun ki, (imanlı olanınızla imanı zəyif olanlarınız) seçiləcəksiniz. Allaha and olsun ki, siz sınanacaqsınız o vaxta qədər ki, sadəcə az bir qisminiz (öz əqidəsində) qalacaq.” (Ravi deyir) İmam (ə) bunu deyib əlini tərsinə yellədi.”[ix]
Müəllif Əbu Abdullah Muhəmməd ibn İbrahim ən-Numani (r.ə.) hədisi qeyd etdikdən sonra yazır:
“Ey şiələr, Əmirul-muminin (əleyhis-səlam) və ondan sonra gələn İmamlardan (ə) nəql edilən bu hədislərə diqqətlə nəzər salın və onların xəbərdar edib çəkindirdikləri şeylərdən çəkinin. Onlardan gəlib çatan bu hədislər üzərində yaxşı-yaxşı düşünün və onlar barədə dərindən təfəkkür edin. Görəsən bundan daha üstün xəbərdarlıq olarmı ki, onlar (ə) buyurur: “bir şəxs günün səhərini bizim işimiz üzrə (vilayətimizdə) olduğu halda açacaq, axşam isə ondan çıxmış olacaq. Yaxud gecəni bizim işimizdə olduğu halda keçirəcək, səhər isə ondan çıxmış olacaq.” Məgər bu, imamət nizamından çıxmağa və etiqad etdiyi nurlu yolu tərk etməyə işarə etmirmi?
Həmçinin İmamın (əleyhis-səlam) “And olsun Allaha, sizlər şüşənin parçalandığı kimi parçalanacaqsınız. Həqiqətən də şüşə qaytarılır (yenidən düzəlir) və əvvəlki kimi olur. Allaha and olsun ki, saxsının parçalandığı kimi parçalanacaqsınız. O isə əvvəl olduğu kimi olmur” sözü barədə düşünün. O, (ə) sözləri ilə imamiyyə məzhəbində düçar olduğu imtahan səbəbi ilə başqa bir məzhəbə keçən şəxsə misal vurur (bənzətmə edir). Daha sonra bu şəxs Allahın ona nəzər etməsi, düşdüyü zülməti və uzaqlaşdığı xoşbəxtliyi ona bəyan etməsi ilə səadətə yetişir. Ölümündən öncə tövbə edir və haqqa qayıdır. Allah da onun tövbəsini qəbul edir. Onu hidayətdə olduğu halına qaytarır. Bu şəxs parçalandıqdan sonra yenidən əvvəlki halına qayıdan şüşə kimidir. İmam bu əqidə üzərində olub daha sonra ondan çıxıb bədbəxt halda ömrü tamam olan, həmin halında, tövbə etmədən və haqqa qayıtmadan ölümü çatan şəxsi də misal vurur. Onun misalı parçalanan və əvvəlki halına qaytarıla bilməyən saxsının misalı kimidir. Çünki ölüm anında və ondan sonra tövbə yoxdur...”[x]
Peyğəmbərin (s.ə.a.s.) xəbər verdiyi və bizlərdən gizlin olan məsələlərə iman gətirmək yalnız güclü yəqini olan şəxslərə məxsusdur. Bu imana yetişmək yalnız vəsvəsə edənlərin və şeytani şübhələrin azdıra bilmədiyi, qəlbləri mərifət nuru ilə aydınlanmış şəxslərə nəsib olur. Bu imtahanda imanı sarsılmayıb sabitqədəm olan şəxslər üçün isə çox böyük mükafat vardır.
قَالَ: مَنْ ثَبَتَ عَلَى مُوَالاتِنَا فِي غَيْبَةِ قَائِمِنَا أَعْطَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَجْرَ أَلْفِ شَهِيدٍ مِثْلَ شُهَدَاءِ بَدْرٍ وَ أُحُدٍ.
“İmam Zeynul-Abidin (ə) buyurur: “Hər kim bizim Qaimimizin (ə.f.) qeybəti dövründə vilayətimizdə sabitqədəm olarsa Allah ona Bədr və Uhud şəhidlər kimi min şəhidin savabını verər.”[xi]
قَالَ: يَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ يَغِيبُ عَنْهُمْ إِمَامُهُمْ فَيَا طُوبَى لِلثَّابِتِينَ عَلَى أَمْرِنَا فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ إِنَّ أَدْنَى مَا يَكُونُ لَهُمْ مِنَ الثَّوَابِ أَنْ يُنَادِيَهُمُ الْبَارِئُ جَلَّ جَلَالُهُ فَيَقُولَ عِبَادِي وَ إِمَائِي آمَنْتُمْ بِسِرِّي وَ صَدَّقْتُمْ بِغَيْبِي فَأَبْشِرُوا بِحُسْنِ الثَّوَابِ مِنِّي فَأَنْتُمْ عِبَادِي وَ إِمَائِي حَقّاً مِنْكُمْ أَتَقَبَّلُ وَ عَنْكُمْ أَعْفُو وَ لَكُمْ أَغْفِرُ وَ بِكُمْ أَسْقِي عِبَادِيَ الْغَيْثَ وَ أَدْفَعُ عَنْهُمُ الْبَلَاءَ وَ لَوْلَاكُمْ لَأَنْزَلْتُ عَلَيْهِمْ عَذَابِي قَالَ جَابِرٌ فَقُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا أَفْضَلُ مَا يَسْتَعْمِلُهُ الْمُؤْمِنُ فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ قَالَ حِفْظُ اللِّسَانِ وَ لُزُومُ الْبَيْتِ.
“Cabir İmam Baqirin (ə) belə buyurduğunu nəql edir: “Bir zaman gələcək ki, insanların İmamı (ə.f.) onlardan gizlində olacaq. Xoş o zamanda bizim vilayətimizdə sabit olan şəxslərin halına. Onların savab və mükafatlarının ən azı (mükafatlarının ən sadəsi) budur ki, Allah onlara belə xitab edəcək:“Ey bəndələrim və kənizlərim (nökərlərim) siz mənim sirrimə iman gətirdiniz. Mənim qeybimi (İmamınızı (ə.f.) qeybə çəkməyimi) təsdiq etdiniz. Elə isə, məndən sizə gözəl mükafatla müjdə olsun. Siz mənim həqiqi bəndələrim və kənizlərimsiniz. Yalnız sizdən qəbul edir, sizi əfv edir və bağışlayıram. Yalnız sizə görə bəndələrimə yağış yağdırır və onlardan bəlanı uzaqlaşdırıram. Əgər siz olmasaydınız onlara bəla nazil edərdim.” Cabir deyir: “Dedim: Ey Allah rəsulunun (s) övladı, möminin həmin dövrdə əməl edəcəyi ən üstün şey nədir? İmam buyurdu: “Dilini qoruması və evində oturması.”[xii]
قَالَ: مَنْ مَاتَ مُنْتَظِراً لِهَذَا الْأَمْرِ كَانَ كَمَنْ كَانَ مَعَ الْقَائِمِ ع فِي فُسْطَاطِهِ لَا بَلْ كَانَ بِمَنْزِلَةِ الضَّارِبِ بَيْنَ يَدَيْ رَسُولِ اللَّهِ ص بِالسَّيْفِ.
“İmam Sadiq (ə) buyurur: “Hər kim bu işi gözləyərək (İmamın (ə.f.) zühurunun intizarında) vəfat edərsə Qaim (ə.f.) ilə onun çadırında olan şəxs kimidir. Xeyr, Allah rəsulunun (s) qarşısında qılınc vuran şəxsin məqamındadır.”[xiii]
2.Bəndələrin zühura hazır olması
İmam Zaman ağanın (ə.f.) zühuru ilə Allahın peyğəmbərləri (s) və digər höccətləri üçün baş verən zühur bir deyildir. Adi və zahiri səbəblərə bağlı deyildir. Onun üslubu-sirəsi də digərlərindən fərqlidir və həqiqətlərə, vaqei hökmlərlə hökm etməyə, dini məsələlərdə təqiyyənin və göz yummanın olmamasına söykənir. Belə ki, İmam Məhdi (ə.f.) günahkarlara qarşı şiddətli olacaq. Bunların baş verməsi üçün isə dünyanın buna xüsusi şəkildə hazır olmalıdır. Bəşəriyyət elm və məarif, təfəkkür, əxlaq cəhətdən inkişaf etməlidir ki, onun verəcəyi ali əmr və təlimatları, onun islah proqramını qəbul etməyə istedadlı olsun.
[i] İnsan surəsi, ayə 2.
[ii] Mülk surəsi, ayə 2.
[iii] Ənkəbut surəsi, ayə 2.
[iv] Bəsairud-dərəcat c.1 s.84.
[v] Bəqərə surəsi, ayə 2-3.
[vi] Kəmalud-din c.2 s.340.
[vii] Həmin mənbə s.205.
[viii] Qeybəti numani s.206.
[ix] Həmin mənbə s.207.
[x] Həmin mənbə.
[xi] “Kəmalud-din” c.1 s.323.
[xii] Həmin mənbə s.330.
[xiii] Həmin mənbə c.2 s.338.
3. Öldürülməkdən qorxmaq
Tarixdən də məlum olduğu kimi zəmanə Sahibinin (ə.f.) qeybə çəkilməsinin zahiri səbəbi onun öldürülməkdən qorxmasıdır. Onun (ə.f.) düşmənləri İmamı öldürməyə çalışaraq nurunu söndürmək və bu mübarək nəsli (əleyhimus-səlam) kəsmək istəmişlər. Bu barədə hədis kitablarımızda da bir çox rəvayətlər gəlmişdir. Misal olaraq onlardan bir neçəsini qeyd edirik.
عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ إِنَّ لِلْقَائِمِ غَيْبَةً قَبْلَ ظُهُورِهِ قُلْتُ وَ لِمَ قَالَ يَخَافُ وَ أَوْمَى بِيَدِهِ إِلَى بَطْنِهِ قَالَ زُرَارَةُ يَعْنِي الْقَتْلَ.
“Zürarə deyir: İmam Sadiqin (ə) belə buyurduğunu eşitdim: “ Qaimin (ə.f.) aşkar olmasından öncə qeybi vardır.” Soruşdum: “Nə üçün?” İmam (ə) buyurdu: “Qorxduğu üçün.” Zürarə deyir: “İmam (ə) əli ilə qarnına işarə edirdi. Yəni öldürülməkdən qorxduğu üçün.”[1]
İmam Sadiq (ə) Peyğəmbərin (s) belə buyurduğunu nəql edir:
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَا بُدَّ لِلْغُلَامِ مِنْ غَيْبَةٍ فَقِيلَ لَهُ وَ لِمَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ يَخَافُ الْقَتْلَ.
“ Oğlan (Qaim (ə.f.)) üçün qeybin olması labüddür. Soruşuldu: “Nəyə görə ey Allahın rəsulu?” Peyğəmbər (s) buyurdu: “Öldürülməkdən qorxduğu üçün.”[2]
Başqa bir hədisdə Zürarə (r) nəql edir ki, İmam Sadiq (ə) buyurur:
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع لَا بُدَّ لِلْغُلَامِ مِنْ غَيْبَةٍ قُلْتُ وَ لِمَ قَالَ يَخَافُ وَ أَوْمَأَ بِيَدِهِ إِلَى بَطْنِهِ وَ هُوَ الْمُنْتَظَرُ وَ هُوَ الَّذِي يَشُكُّ النَّاسُ فِي وِلَادَتِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ حَمْلٌ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ مَاتَ أَبُوهُ وَ لَمْ يُخَلِّفْ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ وُلِدَ قَبْلَ مَوْتِ أَبِيهِ بِسَنَتَيْنِ قَالَ زُرَارَةُ فَقُلْتُ وَ مَا تَأْمُرُنِي لَوْ أَدْرَكْتُ ذَلِكَ الزَّمَانَ قَالَ ادْعُ اللَّهَ بِهَذَا الدُّعَاءِ- اللَّهُمَّ عَرِّفْنِي نَفْسَكَ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِي نَفْسَكَ لَمْ أَعْرِفْكَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِي نَبِيَّكَ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِي نَبِيَّكَ لَمْ أَعْرِفْهُ قَطُّ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِي حُجَّتَكَ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِي حُجَّتَكَ ضَلَلْتُ عَنْ دِينِي:" قَالَ أَحْمَدُ بْنُ الْهِلَالِ سَمِعْتُ هَذَا الْحَدِيثَ مُنْذُ سِتٍّ وَ خَمْسِينَ سَنَةً"
“Oğlan üçün ( Qaim ə.f.) bir qeybin olması labüddür.” (Zürarə deyir) Dedim: “Nəyə görə?” İmam (ə) buyurdu: “Öldürülməkdən qorxur” və əli ilə qarnına işarə etdi. (Ardıyca buyurdu) O, Muntəzərdir (Gözlənilən şəxsdir). O, dünyaya gəlməsi barədə insanların şəkkə düşəcəyi kəsdir. İnsanlardan bəziləri deyəcək “O, doğulacaq.” Bəziləri isə deyəcək:“ Atası ölüb və özündən sonra xələf qoymayıb. (Yəni belə bir şəxs yoxdur)” Bəziləri isə deyəcək:“Atasnın ölümündən iki il öncə dünyaya gəlib.” Zürarə dedi ki, (İmama ə) dedim: “Əgər o zamana yetişsəm nə etməyimi əmr edirsən?” İmam (ə) buyurdu:“Bu duanı et:“İlahi, mənə özünü tanıtdır. Əgər sən mənə özünü tanıtdırmasan səni tanıya bilmərəm (bəzi hədislərdə: “Peyğəmbərini tanıya bilmərəm”) İlahi, mənə Peyğəmbərini tanıtdır. Əgər sən onu mənə bildirməsən mən əsla onu tanıya bilmərəm (bəzi hədislərdə “Höccətini tanıya bilmərəm”). İlahi, mənə höccətini tanıtdır. Əgər sən onu mənə tanıtdırmasan dinimdə zəlalətə uğrayaram (dinimdən azaram).”...”[3]
Məqalənin əvvəlində də qeyd etdiyimiz kimi, qeybin səbəbinin məlum olmaması bəzi alimlərimizin fikridir. Bu məqalə Ayətullah Safi Qulpeyqaninin kitabı (kitabda “qeybin səbəbi fəsli”) əsasında hazırlandığı üçün biz əvvəldə Şeyxin nəzərini qeyd etmiş və müəyyən izah və əlavələr etməklə birlikdə əsasən onun sözlərinə yer vermişik. Lakin bəzi alimlərimiz İmam Zamanın (Allah zühurunu tezləşdirsin) qeybə çəkilməsi məsələsində öldürülməkdən qorxmasını əsas səbəb bilmişlər. Məsələn Şeyx Tusi “Əl-Ğeybə” əsərində İmamın (ə.f.) zühuruna maneə olan səbəb fəsli açır və deyir ki, “onun zühuruna maneə olan tək səbəb öldürülməkdən qorxmasıdır.”[4] Qorxu aradan gedib öldürülmə təhlükəsi sovuşduqda İmam (Allah zühurun tezləşdirsin) zahir olacaq.
Burada qeyd edilməli digər bir məsələ də bundan ibarətdir ki, İmamın (ə.f.) can qorxusu məsələsi sırf onun nəfsi qorxusu mənasında deyildir. Əksinə burada can qorxusu daha böyük bir fəsadın qarşısının alınması üçündür. O da, İlahi imamətin yer üzündən kəsilməsidir. Məlumdur ki, İmam Zamanın (ə.f.) digər imamlardan əsas fərqlərindən biri onun qiyam edəcək olması və yer üzünü ədalətlə doldurmasıdır. Bu da dövrünün hakimlərinin onu öldürmək istəməsinə yol açır. Onun (ə.f.) öz hakimiyyətləri üçün təhdid olduğunu bilirlər. Buna görə ilk fürsətdə bu işə cəhd edəcəkdilər. Bu iş baş versə və İmam (ə.f.) qətlə yetirilsə yer ilə olan İlahi rabitə aradan gedər və İlahi höccətlər yer üzərindən kəsilərdi. Çünki ondan sonra bir imam olmayacaq, bir peyğəmbər gəlməyəcək. İmamın da (ə.f.) əsl qorxduğu məsələ budur. Bu onun öldürülməsinin nəticəsidir.
Sual oluna bilər ki, bəs nə üçün digər İmamlar (ə) aşkarda olduqları halda, İmam Zaman (ə.f.) qeybdədir? Halbuki, eyni təhlükə onlar üçün də mövcud idi.
Bu sualın da cavabı əslində yuxarıda yazdıqlarımızdan aydın olur. Digər İmamların (ə) heç birinin qiyam edib yer üzünü ədalətlə doldurmaq kimi bir vəzifəsi mövcud deyildi. Ona görə də zəmanə hakimləri üçün elə də böyük təhlükə ərz etmədikləri üçün onlara bir müddət toxunmamış, daha sonra şəhid etmişlər. Lakin İmam Rzadan (ə) sonrakı İmamlar (ə) daha öncəki İmamlara (ə) nisbətdə daha çox təqib edilmiş, zülmlərə məruz qalmışdır. Belə ki, onların hər biri cavan yaşlarında şəhid edilmişlər. Hakimlər hədislərdə gələn, yer üzünü ədalətlə dolduracaq İmamın (ə.f.) on ikinci İmam (ə) olacağını bildikləri üçün məxsusən bu dövrdə onlara (ə) zülmləri artırmışlar. İmam Həsən Əskərini (ə) tam nəzarətdə saxlamışdılar ki, dünyaya bir övladı gəldiyi təqdirdə onu qətl etsinlər. Bütün bu hallar İmam Zamanın (ə.f.) gizlin şəkildə dünyaya gəlməsinin zəruri olduğunu və qeybinin labüd olduğunu göstərir. Allah Əhli-beytə (ə) zülm edənlərə lənət etsin.
4. Boynunda heç bir şəxsin beyəti olmasın.
Qeybətin məqsəd və məsləhətlərini bəyan edən bir çox rəvayətlərdə bunlardan biri olaraq göstərilmişdir ki, imam (ə.f.) qeybə çəkilməsi sayəsində zühur edəcəyi vaxt boynunda heç bir hakimin beyəti olmasın.
Məqalənin əvvəlində də qeyd edilən, İmam Zamana (ə.f.) nisbət verilən məktubun ardında İmam (ə.f.) buyurur:
إِنَّهُ لَمْ يَكُنْ لِأَحَدٍ مِنْ آبَائِي ع إِلَّا وَ قَدْ وَقَعَتْ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةٌ لِطَاغِيَةِ زَمَانِهِ وَ إِنِّي أَخْرُجُ حِينَ أَخْرُجُ وَ لَا بَيْعَةَ لِأَحَدٍ مِنَ الطَّوَاغِيتِ فِي عُنُقِي
“...Mənim atalarımdan hər birinin boynunda öz zəmanələrinin zalım hakimlərinin beyəti var idi. Həqiqətən də mən qiyam etdiyim zaman boynumda heç bir zalım hakimin beyəti olmayacaq...”[5]
Buradan da aydın olur ki, qeybə çəkilmənin məsləhətlərindən biri də heç bir hakimin boynunda beyəti olmamasıdır.
قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا ع أَنَّهُ قَالَ: كَأَنِّي بِالشِّيعَةِ عِنْدَ فَقْدِهِمُ الثَّالِثَ مِنْ وُلْدِي كالنعم يَطْلُبُونَ الْمَرْعَى وَ لَا يَجِدُونَهُ قُلْتُ لَهُ وَ لِمَ ذَلِكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ لِأَنَّ إِمَامَهُمْ يَغِيبُ عَنْهُمْ قُلْتُ وَ لِمَ قَالَ لِئَلَّا يَكُونَ فِي عُنُقِهِ لِأَحَدٍ بَيْعَةٌ إِذَا قَامَ بِالسَّيْفِ.
“...Əli ibn Həsən ibn Əli ibn Fəzzaldan, o da atasından İmam Rza (ə)-ın belə dediyini rəvayət edir: “Mən sanki şiələri övladlarımdan üçüncünü itirən zamanda görürəm. Otlaq tələb edib lakin onu tapmayan dördayaqlı kimidirlər.” Dedim:“Bu nəyə görədir, ey Rəsulullahın (s) övladı?” İmam (ə) buyurdu: “Çünki imamları onlardan gizli olar.” Dedim:“Nə üçün?” İmam (ə) dedi: “Çünki qılıncla qiyam etdiyi zaman boynunda heç kəsin beyəti olmasın.”[6]
إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ إِنَ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَيْبَتَيْنِ وَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ لَا يَقُومُ الْقَائِمُ وَ لِأَحَدٍ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةٌ.
“İbrahim ibn Ömər əl-Yəmani dedi: “İmam Baqirin (ə) belə buyurduğunu eşitdim: “Bu işin sahibi üçün iki qeybət vardır.” və eşitdim ki deyir: “Qaim kiminsə boynunda beyəti olduğu halda qiyam etməz.”[7]
أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ تَغِيبُ وِلَادَتُهُ عَنْ هَذَا الْخَلْقِ كَيْ لَا يَكُونَ لِأَحَدٍ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةٌ إِذَا خَرَجَ وَ يُصْلِحُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَمْرَهُ فِي لَيْلَةٍ وَاحِدَةٍ.
“Əbu Bəsir İmam Sadiqin (ə) belə buyurduğunu rəvayət edir:“Bu işin sahibinin dünyaya gəlməsi bu camaatdan gizlin baş verəcək ki, zühur etdiyi zaman heç bir boynunda şəxsə beyəti olmasın. İzzət və cəlal sahibi olan Allah onun işlərini bir gecədə səhmana salacaq.”[8]
عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ، قَالَ: يُبْعَثُ الْقَائِمُ وَ لَيْسَ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةٌ لِأَحَدٍ.
“İmam Sadiq (ə) buyurur:“Qaim (ə.f.) boynunda heç kəsin beyəti olmamış halda göndərilər (zühur edər)”.[9]
عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: يَقُومُ الْقَائِمُ وَ لَيْسَ لِأَحَدٍ فِي عُنُقِهِ عَهْدٌ وَ لَا عَقْدٌ وَ لَا بَيْعَة
“Hişam ibn Salim Əbu Əbdillahın (İmam Sadiqin) (ə) belə buyurduğunu rəvayət edir:“Qaim heç bir şəxsə əhdi, əqdi olmadan və heç kəsə beyət etməmiş halda qiyam edər.”[10]
Əllamə Məclisi (r.ə.) “Miratul-uqul”-da hədisi qeyd edib səhih olduğunu bildirir. Daha sonra şərh olaraq yazır:
“Əhd, əqd və beyət yaxın mənalı sözlərdir və bir birini təkidləndirir. Əhddən məqsəd ehtimal ki, zalım xəlifələrə (hakimlərə) riayət etmək və ya edilən vəsiyyət barəsində vəd verməkdir. Deyilər: “Vəsiyyət etdiyi zaman ona əhd-söz verdi.” Yaxud məqsəd İmam Rzada olduğu kimi vilayət barəsində əhd (Məmunun İmam Rzanı ə. Vəliəhd etməsinə işarə edir) verməkdir. Əqddən məqsəd isə sülh və atəşkəs razılaşmasıdır. Necə ki, İmam Həsən (ə) və Müaviyə arasında bağlanmışdı. Beyət isə başqa bir şəxsin zahirən xəlifə olduğunu qəbul edərək əllərlə (əlini əlinə qoyaraq) müəyyən (məxsus) şəkildə iqrar etməkdir. Sanki İmam (ə) burada qeybətin səbəblərindən və faydalarından birinə işarə edir. Necə ki, Şeyx Səduq (r.ə.) öz sənədi ilə Əbu Bəsirdən, o da İmam Sadiqdən nəql etmişdir ki, ...”[11] və yuxarıda qeyd etdiyimiz hədisi nəql edir.
Hədislərdə gələn bir sıra digər məsləhətlər.
Pak Əhli-beyt (əleyimus-səlam) imamlarından gələn hədislərdə İmam Zamanın (Allah zühurunu tezləşdirsin) qeybə çəkilməsi barəsində yuxarıda qeyd etdiyimiz məsləhətlərdən başqa bir çox fayda, məsləhət və səbəblər qeyd edilmişdir. Onlardan bəzisini qeyd edirik.
الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ الْكَرْخِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَوْ قَالَ لَهُ رَجُلٌ أَصْلَحَكَ اللَّهُ أَ لَمْ يَكُنْ عَلِيٌّ ع قَوِيّاً فِي دِينِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ بَلَى قَالَ فَكَيْفَ ظَهَرَ عَلَيْهِ الْقَوْمُ وَ كَيْفَ لَمْ يَدْفَعْهُمْ وَ مَا مَنَعَهُ مِنْ ذَلِكَ قَالَ آيَةٌ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنَعَتْهُ قَالَ قُلْتُ وَ أَيُّ آيَةٍ قَالَ قَوْلُهُ تَعَالَى لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِيماً إِنَّهُ كَانَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَدَائِعُ مُؤْمِنِينَ فِي أَصْلَابِ قَوْمٍ كَافِرِينَ وَ مُنَافِقِينَ فَلَمْ يَكُنْ عَلِيٌّ ع لِيَقْتُلَ الْآبَاءَ حَتَّى تَخْرُجَ الْوَدَائِعُ فَلَمَّا خَرَجَ الْوَدَائِعُ ظَهَرَ عَلِيٌّ عَلَى مَنْ ظَهَرَ فَقَاتَلَهُ وَ كَذَلِكَ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ لَنْ يَظْهَرَ أَبَداً حَتَّى تَظْهَرَ وَدَائِعُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذَا ظَهَرَتْ ظَهَرَ عَلَى مَنْ ظَهَرَ فَقَتَلَهُ.
“Həsən ibn Məhbub İbrahim əl-Kərxinin belə dediyini rəvayət edir: “İmam Sadiqə (ə) dedim (ravi deyir ki,) və ya bir şəxs dedi: “Allah işini avand etsin. Əli (ə) Allahın dinində qüvvətli deyildimi?” İmam (ə) buyurdu: “Bəli, elə idi.” Dedi: “ Elə isə, camaat ona necə qalib gəldi? Necə oldu ki, onları dəf edə bilmədi? Bu məsələdə ona nə mane oldu?” İmam (ə) buyurdu: “Allahın kitabında olan bir ayə ona bu məsələdə mane oldu.” (Ravi) deyir ki, dedim: “Hansı ayə?” İmam (ə) buyurdu: “Allah təalanın bu sözü “Əgər onlar bir-birindən seçilsəydilər, Biz onlardan kafir olanlara ağrılı-acılı bir əzab verərdik.”[12] Allah təalanın kafir və münafiq qövmün sülbündə mömin olan əmanətləri vardır. Əli (ə) həmin qoyulan əmanətlər çıxmayanadək atalarını qətlə yetirmədi. Əmanətlər üzə çıxınca isə Əli (ə) həmin şəxslərdən aşkar olanları (kimlərin ki, sülbündə mömin əmanətlər qalmadı) öldürdü. Biz Əhli-beytin (ə) Qaimi (ə.f.) də belədir. O, Allahın əmanətləri aşkar olmayanadək zühur etməyəcək. Əmanətlər zahir olan kimi o da zühur edib düşmənlərini öldürəcək.”[13]
Bu hədis bizlərə iki mətləbi bəyan edir. Onlardan birincisi qeyb məsələsində olan hikmətlərdən birinin açıqlanmasıdır. İkinci məsələ isə İmam Əli ibn Əbu Talibin (ə.s.) haqqı qəsb edildiyi zaman nə üçün qiyam etmədiyi və sükut etməyə məcbur olduğunu bizlərə bildirir. Qeyd edək ki, İmam Əlinin (ə) sükut səbəbi barəsində də ətraflı məqalə saytımızda mövcuddur.[14]
حَنَانِ بْنِ سَدِيرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ لِلْقَائِمِ مِنَّا غَيْبَةً يَطُولُ أَمَدُهَا فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ لِمَ ذَلِكَ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَبَى إِلَّا أَنْ تَجْرِيَ فِيهِ سُنَنُ الْأَنْبِيَاءِ ع فِي غَيْبَاتِهِمْ وَ إِنَّهُ لَا بُدَّ لَهُ يَا سَدِيرُ مِنِ اسْتِيفَاءِ مَدَدِ غَيْبَاتِهِمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لَتَرْكَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ أَيْ سَنَنَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ.
“Hənan ibn Sədir atasından İmam Sadiqin (ə) belə buyurduğunu nəql edir: “Bizdən olan Qaimin (ə.f.) müddəti uzun olan bir qeybəti vardır. (Ravi deyir) İmama (ə) dedim: “Ey Allah rəsulunun övladı, bu nəyə görədir?” İmam (ə) buyurdu: “Çünki, Allah Qaim (ə.f.) barəsində peyğəmbərlərin (ə) qeybətlərindəki sünnəsinin həyata keçməsini istəyir. Ey Sədir, peyğəmbərlərin (ə) qeyb müddətini tamamlaması Qaim (ə.f.) üçün labüddür. Allah təala buyurur: “Siz haldan-hala düşəcəksiniz”.[15] Yəni özünüzdən əvvəl olanların sünnələri (bu qövmə üz gətirəcək).”[16]
عَنْ مَرْوَانَ الْأَنْبَارِيِّ قَالَ خَرَجَ مِنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع إِنَّ اللَّهَ إِذَا كَرِهَ لَنَا جِوَارَ قَوْمٍ نَزَعَنَا مِنْ بَيْنِ أَظْهُرِهِمْ.
“Mərvan əl-Ənbari deyir ki, İmam Baqirdən (ə) belə bir xəbər sadir oldu ki, “Həqiqətən də əgər Allah bizim bir qövmlə qonşu olmağımızdan xoşlanmasa, bizi o qövmün arasından çıxardar.”[17]
Təbii ki, İmamın (ə.f.) qeybində olan məsləhət və hikmətlər bunlarla məhdudlaşmır. Burada qeyd edilənlər onlardan sadəcə bir hissədir.
Məqalə Ayətullah Lütfullah Safi Qulpeyqaninin “Muntəxəbul-əsər” kitabı əsasında hazırlanmışdır.
Kərbəlayi Əbdussaməd
Besiret.az
[1] “İləluş-şəraye” c.1 s.243.
[2] Həmin mənbə s.245.
[3] “Kafi” c.2 s. 166-167.
[4] “əl-Ğeybə” s.329.
[5] “Kəmalud-din” c.2 s.483-485.
[6] “Uyunu əxbarir-Rza” c.1 s.273.
[7] “Qeybəti-Numani” s.171.
[8] “Kəmalud-din” c.2 s.480.
[9] “Əl-İmamə vət-Təbsirə” s.116.
[10] “Miratul-uqul” c.4 s.58.
[11] Həmin mənbə.
[12] Fəth surəsi, ayə 25.
[13] “İləluş-şəraye” c.1 s.147.
[14] Məqalənin linki: https://besiret.az/meqale?id=126
[15] İnşiqaq surəsi, ayə 19.
[16] “Kəmalud-din” c.2 s.481.
[17] “İləluş-şəraye” c.1 s.244.