“O qaşqabağını töküb üzünü çevirdi” ayəsi Peyğəmbərəmi aiddir?
Allah-taala Qurani-Kərimin “Əbəsə” surəsinin ilk ayələrində varlı şəxsə xüsusi diqqət ayıraraq yanına gəlmiş kor şəxsə qaşqabaq sallayan və ondan üz döndərən şəxsi məzəmmət edir. Bəs məzəmmət edilən şəxs kimdir? Hadisə nədən ibarətdir? Doğrudanmı bu məzəmmət Peyğəmbərə aiddir? Necə ki, bunu iddia etmişlər.
Tarixçilər “Ğəraniq” hadisəsindən sonra (digər) bir hadisə qeyd edirlər. Hansı ki, “Nəcm” surəsindən sonra nazil olan məkki “Əbəsə” surəsi bu səbəbdən nazil olub.
Peyğәmbәr (s) Qureyşin bәzi mәqam vә mal sahiblәri ilә birlikdә söhbәt edirdi. Bu zaman gözlәri kor olan Abdullah ibn Ummu-Mәktum adlı bir şәxs Peyğәmbәrin (s) yanına gәlәrәk onun üçün Qurandan bir ayә oxumasını istәdi vә dedi: “Ey Allahın Elçisi, Allahın sәnә öyrәtdiklәrindәn mәnә dә öyrәt! Peyğәmbәr (s) onun bu sözlәrinә görә qaşqabağını salladı, üzünü döndәrdi vә onunla danışmaq istәmәdi. Daha sonra üzünü o şәxslәrә döndәrdi ki, onların müsәlman olmasını istәyirdi.
Bu zaman Allah Ayә nazil etdi: “O yanına bir korun gəlməsinə görə qaşqabağını sallayıb üzünü yana çevirdi. Nə bilirdin ki, bəlkə də o günahlardan paklanacaqdı?! Yaxud öyüd-nəsihət alacaq və bu ona fayda verəcəkdi?! Amma dövlətli, yaxud özünü dövlətli və ehtiyacsız hesab edənə gəldikdə isə sən onu (yaxşı) qarşılayırsan və istiqanlı rəftar edirsən! Halbuki onun paklanmamasına görə sən məsul deyilsən. Sənin yanına gələrək (doğru yol və xeyir tapmağa) çalışan kəs (özü də Allahından) qorxduğu halda ona məhəl qoymursan!”[1]
Bir rəvayətdə deyilir: Peyğәmbәr (s) İbn Ummu-Mәktumun gәlişindәn narahat olub öz-özünә belә dedi: “İndi bu qureyşlilәr deyәcәklәr ki, Muhәmmәdә tabe olanlar yalnız korlar, aşağı sәviyyәli insanlar vә kölәlәrdir”. Sonra üzünü turşutdu... Sanki Qureyşin böyüklәri bunu bilmirdi vә sanki Qureyş әhli bunu açıq-aşkar bildirmәmişdi.
Həkəmdən nəql olunur: Bu ayә nazil olduqdan sonra Peyğәmbәr (s) varlılara diqqәt ayıran vә kasıblardan üz döndәrәn görülmәyib.
İbn Zeyddən nəql olunur: Әgәr Peyğәmbәr (s) vәhydәn hәr hansısa bir şeyi gizlәtsә idi, özü haqqında bunu gizlәdәrdi.[2] İbn Zeyd bu sözü ilә bu işin (qaşqabağını sallayaraq üzünü yana çevirdi) nә qәdәr pis bir iş olduğunu vә Peyğәmbәrin (s) (insanlar arasında) nә qәdәr sәmimi vә açıq sözlü olduğunu bildirir. Həmçinin bildirir ki, bu iş çox çirkin vә pis bir iş olmağına baxmayaraq Peyğəmbər bunu belә gizlәtmәmişdi.
Әhli-beyt (ә) şiәlәri istisna olmaqla bütün Quran tәfsirçilәri vә hәdis elmi ilә mәşğul olanlar işarә etdiyimiz bu hadisәnin doğruluğunda ittifaq etmişlәr.
Biz etiqad edirik ki, hәqiqәtәn bu, uydurulmuş hadisәdir vә doğru olması mümkün deyil. Bu isә (aşağıdakı dəlillərə əsasəndir):
1. İstinad edilәn sәnәdlәrin zәif olması, çünki sәnәd ya Aişәdә, ya Әnәsdә, ya da Peyğәmbәrin (s) sәhabәlәrindәn olan İbn Abbasda bitir. Adı çәkilәn şәxslәrin heç biri bu hadisәni görmәyiblәr. Çünki hәmin vaxt ya uşaq idilәr, ya da heç doğulmamışdılar.[3] Yaxud da Əbu Malikdә[4], Hәkәmdә, İbn Zeyddә, Zәhhakda, Mücahiddә vә Qәtadәdә bitir ki, bunlardan da hәr biri tabeindəndirlәr.[5] Belәliklә, rәvayәt dә onlara nisbәtdә qopuq olur vә buna görə də, rəvayət höccәt deyil.
2. Mәtnlәrin biri digәri ilә ziddiyәtli olması.[6] Hətta Aişədən nəql edən ravilərin rəvayətləri arasında belə (ziddiyyətlət mövcuddur). Belә ki, (bu ziddiyyətlər) rәvayәtin mәtnlәrinin çoxunda yalan vә uydurmanın olduğuna işarә edir. Mәhz buna görә dә, doğru olanı müәyyәn etmәdәn onlara etimad etmәk olmaz.
Bir rəvayətdə deyilir: Peyğәmbәrin (s) yanında müşriklәrin böyüklәrindәn olan bir kişi var idi. Başqa bir hәdisdә Aişәdәn nәql olunur: (Peyğəmbərin yanındakılar) Ütbә vә Şeybә idi.
Aişədən nəql olununan 3-cü rəvayətdə deyilir: Bu bir mәclisdә olub, orada Qureyşin bәzi öndә gedәnlәrindәn bir qrup şәxs var idi. Әbu Cәhl vә Ütbә ibn Rubeyә dә orada idi.
İbn Abbasdan nəql olunan bir rəvayətdə belə deyilir: Peyğәmbәr (s) Ütbә, әmisi Abbas vә Әbu Cәhllә birlikdә pıçıltı ilә söhbәt edirdilәr.
İbn Abbasa nisbət verilən bir təfsirdə isə belə deyilir: (Peyğəmbərin yanındakılar) Abbas, Ümәyyә ibn Xәlәf vә Sәfvan ibn Ümәyyә idi.
Qətadədən nəql olunur: (Peyğəmbərin yanındakı) Ümәyyә ibn Xәlәf idi. Ondan nәql olunan başqa bir rәvayәtә әsasәn, Әbi ibn Xәlәf idi.
Mücahiddən nəql olunur: (Peyğəmbərin yanındakı) Qureyşin bәzi cәsur şәxsiyyәtlәrindәn biri idi. Ondan nәql olunan digәr bir rәvayәtdә: (Peyğəmbərin yanındakı) Ütbә ibn Rubeyә vә Ümәyyә ibn Xәlәf idi. Bu hәlә rәvayәtlәrin bir-birilәri arasındakı ziddiyәtlәrindәn әlavәdir. Bu ziddiyәtlәr olub keçmiş hadisәlәrdә, Allah
elçisinin kәlamlarında vә İbn Mәktumun kәlamının nәqlindә mövcuddur. Biri digәri ilә ziddiyәt tәşkil edәn rәvayәtlәr çoxdur. Biz bu qәdәrlә kifayәtlәnirik, bundan daha artığını bilmәk istәyәn kәslәr digәr yerlәrә müraciәt etmәklә rәvayәtlәri qarşılaşdıra bilәr.
[1] “Əbəsə” surəsi, 1-10-cu ayələr
[2] Rəvayət üçün müraciət et: Şeyx Təbərsi, Təfsiru məcməil-bəyan, c.10, səh.437,
Təfsiru İbn Kəsir, c.4, səh.470
Həyatus-səhabə, c.2, səh.520
Təfsirut-Təbəri, c.30, səh.33, 34
Durrul-mənsur, c.6, səh.314, 315
[3] Müraciət et: Əl-huda ila dinil-Mustafa, c.1, səh.158
[4] Zahir budur ki, Əbu Malikdәn mәqsәd ravilik vә Quran tәfsiri ilә mәşhur olan Əbu Malik әl-Əşcәidir vә o, tabeindir.
[5] “Tabein” Peyğәmbәri (s) görmәyәn, lakin onun (s) bәzi sәhabәlәrini görәnlәrә deyilir.
[6] Müraciət et: Əl-huda ila dinil-Mustafa, c.1, səh.158, 15
3. Bu münasibәtlә nazil olduğu iddia olunan ayәlәrdәn anlaşılan budur ki, bu iş hәmin şәxsin adәtindәn, tәbiәtindәn, xüsusiyyәt vә әxlaqındandır. Belә ki, kafir olsalar belә, imkanlılara diqqәt ayırıb, önәm göstәrir vә müsәlman olsalar belә, fәqirlәri özündәn uzaq tutaraq onlara diqqәt göstәrmir. Biz hamımız yaxşı bilirik ki, bu, Peyğәmbәrin sifәtlәrindәn, xüsusiyәtlәrindәn, tәbiәt vә әxlaqından deyil. Necә ki, fәqirә qarşı qaşqabaq sallamaq vә ondan üz çevirәrәk özündәn uzaqlaşdırmaq heç vaxt onun (s) sifәtlәrindәn olmayıb, hәtta düşmәni belә olsa. Bu halda bәs necә ola bilәr ki, bu şeyi dostlarından vә yaxınlarından olan möminlәrә qarşı etsin?[1] O hәmәn şәxsdir ki, Allah onu vәsf edәrәk buyurur: “Möminlərə qarşı çox mərhəmətli və mehribandır”.[2] Әksinә, onun (s) adәtlәrindәn idi ki, fәqirlәrlә otur-dur etsin vә onlara diqqәt ayırsın. Belә ki, bu, böyük vәzifәli şәxslәrә pis gəlmiş, onları narahat etmiş vә Qureyşdәn olan bu camaat Peyğәmbәrdәn (s) tәlәb etmişdi ki, fәqirlәri öz yanından uzaqlaşdırsın vә belәliklә, onlar da Peyğəbərə (s) tabe olsunlar. Ömәr isә Qureyş әhlinin ona (s) tabe olması üçün fәqirlәri qovmağı mәslәhәt görürdü. Bu zaman ayә nazil oldu “Rəbbinin razılığını qazanmaq və Ona yaxınlaşmaq istəyərək səhər-axşam Onu çağıranları öz yanından qovma!”[3]
Aydın olur ki, İbn Mәsud rәvayәtdә mövcud olduğuna görә ayә ya Peyğәmbәrin (s) Hәbәşә hicrәt etmәsindәn öncә nazil olub, ya da atəşkəs hadisəsinin mühacirlərə çatması və onların Məkkəyə qayıtmasından sonra nazil olub. Lakin burada Ömәrin zikr olunmağının yersiz olması barәdә heç bir işkal (irad) yoxdur. Belә ki, hәmin zamanlar o hәlә müsәlman olmamışdı. Çünki o, hicrәtdәn az müddәt öncә müsәlman olmuşdu.
Allah Öz Peyğәmbәrini “O qaşqabağını töküb üzünü çevirdi” ayәsindәn öncә nazil olmuş “Qәlәm” surәsindә әzәmәtli әxlaqla vәsflәndirir. Elә isә necә ola bilәr ki, Peyğəmbər tərəfindən (s) bunun kimi, Allahın öz Peyğәmbәrini mәzәmmәt edib qınamasına sәbәb olacaq bir iş baş versin. Belә olduqda Allah öz Peyğәmbәrinin (s) әxlaqının necәliyindәn xәbәrsiz idi? Yoxsa o, bunu bilirdi, lakin bunu lazım qılan hәr hansı bir hikmәt vә mәslәhәtә görә belә demişdi. Haqq vә hidayәt yolundan azmaqdan Allaha sığınırıq!
4. Hәmin ayәlәrdә Allah buyurur: “Halbuki onun paklanmamasına görə sən məsul deyilsən”. Bu ayәyә görә Peyğәmbәrә xitab edilmәsi doğru deyil, çünki o, insanları dinә dәvәt etmәk vә onları günahlardan tәmizlәmәk üçün göndәrilib. Bu halda bәs necә ola bilәr ki, onu etmәsin? Halbuki Peyğәmbәrliyin missiyasının әvvәli vә sonu bundan ibarәtdir vә bundan qeyri bir missiyası yoxdur. Allah buyurmamışdırmı ki, “Savadsızlara özlərindən elçi göndərən Odur. Elçi onlara Allahın ayələrini oxuyar, onları pis əməllərdən təmizləyər, onlara kitabı və hikməti öyrədər...”[4] Elә isә Allah necә imkan verir ki, öz qövmünü paklaşdırmağı tәrk etsin?[5].
5. İnzar ayәsi olan “Ən yaxın qohumlarını qorxut və xəbərdarlıq et! Sənə tabe olan möminləri qanadın altına al (onlara qarşı təvazökar ol)”[6] “Әbәsә” surәsindәn iki il әvvәl nazil olub. Elә isә Peyğәmbәr (s) ona tabe olanların üzәrinә tәvazökarlıq qanadını endirmәk ilә vәzifәlәndirildiyini unutdu? Әgәr unutmuşdusa, bizi nә әmin edir ki, o (s), bundan başqa işlәri dә unutmayıb. Yox әgәr unutmayıbsa, bәs niyә bu
açıq-aşkar günahı qәsdәn edirdi?
6. Ayәdә onun (həmin ayənin) Peyğәmbәrә xitab edildiyinә dәlalәt edәn bir şey yoxdur. Әksinә, Allah Peyğәmbәrә (s) hәr hansısa bir şәxsdәn xәbәr verәrәk deyir: “O yanına bir korun gəlməsinə görə qaşqabağını sallayıb üzünü yana çevirdi”. (“Əbəsə” srəsi, 1, 2-ci ayələr) Sonra Allah xitabı hәmәn şәxsin (qaşqabağını sallayan) özünә yönәltdi vә ona belә xitab etdi: “Nə bilirdin ki, bəlkə də o, günahlardan paklanacaqdı?!” (“Əbəsə” surəsi, 3-cü ayə) Yәni Peyğәmbәrin (s) mәclisindә iştirak etmәk vә orada olan söhbәtlәri eşitmәklә vә s. paklanacaqdı.
7. Əllamə Təbətabai deyir: “Üstün bilib-bilməməkdə meyar varlı, yaxud kasıb olmaq deyil, yalnız saleh əməllər, gözəl xüsusiyyətlər və yüksək dəyərlərdir. Bu, ağlın hökmüdür və hənif din də bunu bildirmişdir. Elə isə necə ola bilər ki, o (s), buna xilaf çıxsın və kafiri sahib olduğu nüfuza görə mömindən fərqləndirsin?!”[i]
Peyğəmbərin (s) həmin şəxsin müsəlman olmasını istədiyi, bununla dinin qüvvətlənməsinə ümid etdiyi üçün belə etdiyini demək və bunun da din yolunda, din uğrunda bir iş olduğu üçün yaxşı bir iş olduğunu demək düzgün deyil. Çünki bu, ayələrin açıq-aşkar mənası ilə ziddir. Hansı ki, “qaşqabağını tökən” şəxsin məzəmmət edilməsinin varlıyla varlı olduğu üçün maraqlanmasına, kasıbdan isə kasıb olduğu üçün uzaqlaşmasına görə olduğunu bildirir. Əgər bu düzgün olsaydı, Quranın onu bolca mədh etməsi, onu dininə olan şövqünə və öz risaləti üçün can yandırmasına görə tərifləməsi lazım idi. Bəs bu məzəmmət və danlaq nədir?!
Son olaraq işarə edək ki, bəzi şəxslər deyiblər:
“Deyilə bilər ki, ayədəki xitab ümumidir. Mənası budur ki, Peyğəmbər (s) bir fəqir gördüyü zaman narahat olar və ondan üz döndərərdi.
Cavab:
Birincisi: Bu onların qeyd etdiyi, sonradan təkrarlanmamış bir hadisə barədə olan qissə ilə ziddiyət təşkil edir.
İkincisi: Əgər qəsd edilən bütün fəqirlərdən Peyğəmbərin (s) üz döndərməsi idisə, nəyə görə kor şəxs bildirilib?!
Üçüncüsü: Peyğəmbərin (s) belə bir adətinin olması doğru ola bilərmi?!
[1] Müraciət et: Əl-huda ila dinil-Mustafa, c.1, səh.158
Əllamə Təbatəbai, Əl-Mizan, c.20, səh.203
Tənzihul-ənbiya, səh.119
Şeyx Təbərsi, Təfsiru məcməil-bəyan, c.1, səh.438
[2] “Tövbə” surəsi, 128-ci ayə
[3] “Ənam” surəsi, 52-ci ayə
[4] “Cümə” surəsi, 2-ci ayə
[5] Tənzihul-ənbiya, səh.119
[6] “Şüəra” surəsi, 214, 215-ci ayələr
[i] Əllamə Təbatəbai, Əl-Mizan, c.20, səh.303.
Günahkar olan başqa bir şəxsdir
Əvvəldə qeyd edilənlərdən aydın oldu ki, ayələrdə qəsd edilən ayrı bir şəxsdir, Peyğəmbər (s) deyil. İmam Sadiqdən (əleyhissəlam) nəql edilən rəvayət bu deyiləni təsdiq edir. O buyurub: “Allah rəsulu (s) Abdullah ibn Ummu-Məktumu gördükdə “Xoşgəldin, xoşgəldin! Allah əsla məni sənə görə danlamasın” deyər, Peyğəmbərlə (s) etdikləri iş bitənə qədər onunla nəzakətli davranardı”.[i]
Bu rəvayət bildirir ki: Allah-taala öz peyğəmbərini (s) İbn Ummu-Məktuma görə danlamayıb. Əksinə, rəvayətlə İbn Ummu-Məktum barədə belə bir günaha düşən şəxsə həmin günahı barədə söz atılır. Bunu da iddia edə bilərdik ki, rəvayətdən danlaq və qınanmağa səbəb olacaq bu kimi bir işin Peyğəmbər tərəfindən (s) baş verməsinin mümkünlüyünün belə qəti şəkildə inkar edildiyi anlaşılır. Çünki həqiqətən Allah onu (s) danlamış olsaydı bu inkarın bir mənası olmazdı.
Lakin bununla belə etibarsız əllər bu sözü təhrif ediblər və onun (s) belə buyurduğunu iddia ediblər: “Xoşgördük o şəxsi ki, rəbbim məni ona görə danlayıb”. “Əd-Durrul-mənsur” və digər təfsir kitablarına müraciət edin. Lakin doğru olan əvvəldə qeyd ediləndir.
Bir sual və cavabı
Deyə bilərsən ki, əgər ayələrdə başqa bir şəxs qəsd edilibsə, Allahın “Sən ona diqqət yetirirsən”[ii] sözünün və “Sən ona məhəl qoymursan”[iii] deməsinin mənası nədir? Çünki buradan anlaşılan budur ki, bu diqqət yetirmə və məhəl qoymama bu dinə əhəmiyyət verən bir şəxs tərəfindən olub, buna diqqət yetirib ona isə məhəl qoymayıb.
Cavab:
Birincisi: Ayələrdə həmin şəxsə diqqət yetirmənin din üçün yoxsa başqa bir şey üçün olduğuna dəlalət edən bir şey yoxdur. Ola bilər ki, bu diqqət digər dünyəvi məqsədlər üçün olsun. Həmin şəxsin dostluğunu qazanmaq, məqam qazanmaq və s. kimi.
İkincisi: Allahın “Bəlkə də o günahlardan təmizlənəcəkdi” sözü bunu bildirmir ki, həmin şəxs ayənin müxatəbi (ayənin xitab etdiyi şəxs) vasitəsilə təmizlənəcəkdi. Əksinə, daha ümumi bir mənadadır. Məclisdə olan digər şəxslərdən birinin də əli ilə günahlardan təmizlənməyə şamil olur. Peyğəmbər (s) və yaxud digər bir şəxs kimi.
Fərz edək ki, həmin diqqət elə dinə görə idi, amma bu sadəcə Peyğəmbərlə (s) məhdudlaşmayıb. Onlar da deyirlər ki, Peyğəmbərdən başqaları da dinə görə insanlara diqqət ayırırdılar (dinə gətirmək üçün çalışırdılar – tərc.) və bəzi şəxslər də digərlərinin əli ilə müsəlman olub. Təbii ki, əgər dedikləri doğrudursa!
Səhih rəvayət
Əvvəldə qeyd edilənlərdən sonra deyirik: Aydın olan budur ki, doğrusu İmam Sadiqdən (əleyhissəlam) gəlmiş hədisdir. Belə ki, ayə Bəni-Üməyyədən olan Peyğəmbərin (s) yanındakı bir şəxs barədə nazil olub. Həmin şəxsin yanına İbn Ummu-Məktum gəlib. İbn Ummu Məktum onun yanına gəldikdə həmin şəxs onun kirliliyindən narahat oldu, qaşqabağını tökdü, özünü yığdı (ondan iyrəndiyindən oturuşunu düzəltdi – tərc.) və ondan üz çevirdi. Pak və müqəddəs olan Allah da onun barədə bu işi nəql edib buna görə onu qınadı.
Mülahizə:
Ayələrdəki xitab öncədən həmin şəxsə yönəlməmişdi. Əksinə, Allah ondan üçüncü şəxsdən danışarcasına danışdı ki, o “yanına kor gəldi deyə qaşqabağını töküb üzünü çevirdi”.[iv] Daha sonra isə xitabını ona yönəltdi və birbaşa ona dedi: “Sən nə bilirsən...”
Mümkündür ki, ayələrdə xitab öncə Peyğəmbərə (s) edilmiş olsun. “Sənə deyirəm, qonşu sən eşit”[v] mənasında. Birinci cavab isə daha yaxın ehtimaldır və daha uyğun gəlir.
Osmanı ittiham etmək
Ola bilsin ki, deyəsən: Bəzi rəvayətlər bu hadisə ilə bağlı Osmanı ittiham edir və bildirir ki, İbn Ummu-Məktumla arasında bu hadisə baş verən şəxs odur.[vi] Lakin biz bu barədə şəkk edirik. Çünki Osman Həbəşə hicrət edənlərlə birgə hicrət etmişdi. Elə isə Məkkəyə haradan gəldi və bunlar baş verdi?!
Cavab veririk ki, bəzi tarixi mənbələrdə bildirilib ki, otuzdan çox şəxs hicrətlərindən iki ay sonra Məkkəyə qayıdıb. Osman da onlardan idi, sonra da Həbəşə qayıtdı.[vii]
Hər bir halda Osmanı[viii], yaxud Bəni-Uməyyədən olan digər bir şəxsi ittiham etmə məsələsi Peyğəmbəri (s) ittiham etməkdən qat-qat asandır. Hansı ki, ondan (s) bu kimi bir işin baş verməsi əsla mümkün deyil. Baxmayaraq ki, bəzi şəxslər üçün Peyğəmbəri (s) bu və ya digər işlərlə ittiham etmək asandır. Təki digər şəxslərin müqəddəsliyi pak və təmiz qalsın!
Hadisənin tarixi
Son olaraq qeyd edirik ki, tarixçilərin İbn Məktumun rəvayəti və “Əbəsə” surəsinin nazil olmasını “Ğəraniq” hadisəsindən sonra qeyd etdiklərini nəzərə alaraq aydın olan budur ki, bu hadisə Həbəşə hicrətdən öncə olub. Çünki Osman Həbəşə “Ğəraniq” hadisəsindən iki ay öncə getmişdi. Necə ki, tarixçilər deyirlər. Yalnız bu haldan sonra ola bilər ki, Osman “Ğəraniq” hadisəsini eşidəndən sonra qayıdanlarla birgə qayıtmış olsun, necə ki, bunu iddia edirlər.
İslam düşmənləri və bu hadisə
Burada qeyd etmək yaxşı olar ki, bəzi kinli xristianlar “Qaşqabağını töküb üzünü çevirdi” məsələsini əzəmətli Peyğəmbərimizə (s) tənə etmək üçün bir vasitəyə çevirməyə cəhd ediblər.[ix] Lakin Allah kafirlər bəyənməsə də yalnız öz nurunu tamamlamaq istəyir.
Biz burada isbat etdik ki, bunlar yalanlar və batil şeylərdir. Allah onun barədə bir dəlil göndərməyib.
Məqalə mərhum Əllamə Seyid Cəfər Mürtəzanın “Əs-Səhih min sirətin-nəbiyyil-əzəm” kitabından tərcümə edilmişdir.
Tərcümə etdilər: Kərbəlayi Həsən, Kərbəlayi Əbdüssəməd
Besiret.az
[i] Seyid Haşim Bəhrani, Əl-Burhan, c.4, səh.428;
Təfsiru nuris-Səqəleyn, c.5, səh.509;
Şeyx Təbərsi, Təfsiru məcməil-bəyan, c.10, səh.437.
[ii] “Əbəsə” surəsi, ayə 6.
[iii] “Əbəsə” surəsi, ayə 10.
[iv] “Əbəsə” surəsi, ayə 1-2.
[v] “Qızım, sənə deyirəm, gəlinim, sən eşit” mənasında olan ərəb deyimidir.
[vi] Əli ibn İbrahim Qummi, Təfsirul-Qummi, c.2, səh.405; Seyid Haşim Bəhrani, Əl-Burhan, c.4, səh.427; Təfsiru nuris-Səqəleyn, c.5, səh.508.
[vii] Sirətu İbn Hişam, c.2, səh.3.
[viii] Biz Osmanda ayənin mənasına uyğun olan bəzi sifətlərin olduğunu görürük. Necə ki, Mədinədəki məscid tikintisi zamanı Əmmarla olan hadisə buna şahiddir. Bu zaman Əmmar Əlinin (əleyhissəlam) şeirini Osmana söz atmaq üçün təkrarlayırdı:
“Məscidləri ayaq üstə də, oturanda da əzm edərək abadlaşdıran şəxs ilə torpaqdan (kirlənməkdən və s. –tərc.) uzaqlaşan halda görülən şəxs bir deyildir”.
[ix] Bax: Əl-Huda ila dinil-Mustafa, c.1, səh.158.